رؤیت خدا
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
رؤیت خدا مسئلهای کلامی است، درباره امکان دیدن خدا با چشم. متکلمان امامیه و معتزله معتقدند خدا نه در دنیا و نه در آخرت، با چشم ظاهری دیده نمی‌شود. از دیدگاه اینان، دیدن خدا با چشم ظاهری مستلزم جسمانیت خداست. در مقابل بیشتر مذاهب کلامی اهل‌سنت مانند اشاعره، اهل‌حدیث، مُجَسّمه، کَرّامِیّه و سلفیه برآن‌اند که امکان دیدن خداوند هست.
سابقه مسئله رؤیت خدا به قرن دوم قمری باز می‌گردد. از دیدگاه برخی، این مسئله توسط یهودیان و مسیحیان متظاهر به اسلام وارد مباحث اسلامی شد.
رؤیت خدا افزون بر کلام، در قرآن، روایات و عرفان نیز مورد بحث بوده است و در این باره، کتب متعددی، ازجمله «رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنّة و العقل الصریح» اثر جعفر سبحانی به نگارش درآمده است.
مفهوم و جایگاه
رؤیت خدا مسئلهای کلامی است که از این بحث می‌کند که آیا می‌توان خدا را با چشم سر دید یا خیر. در منابع روایی شیعه و سنی، روایات فراوانی درباره امکان یا عدم امکان رؤیت خدا نقل شده است.
همچنین در آیاتی از قرآن، از رؤیت خدا سخن آمده است؛ مانند آیات ۲۲ و ۲۳ سوره قیامت، آیه ۱۵ سوره مطففین، آیه ۱۶ سوره یونس، و آیات ۱۱ تا ۱۳ سوره نجم. در برخی آیات نیز دیدن خدا نفی شده است؛ همچون آیه ۱۰۳ سوره انعام، آیه ۱۴۳ سوره اعراف، آیه ۵۵ سوره بقره، آیه ۱۵۳ سوره نساء و آیه ۲۱ سوره فرقان.
مفسران مخالف و موافق امکان رؤیت خداوند، در ذیل این آیات به‌صورت مبسوط به بحث درباره رؤیت خدا پرداخته‌اند.
گفته شده به سبب اینکه صوفیان همواره به‌دنبال تماسی بی‌واسطه با خداوند بوده‌اند، رؤیت خدا در عرفان و تصوف نیز به مسئلهای جدی تبدیل شد و تقریباً همه کسانی که در طبقه اول صوفیان قرار دارند، همچون ابراهیم ادهم، سخنانی در این باب دارند.
تاریخچه مسئله
در اسلام، سابقه مباحث کلامی درباره رؤیت خدا به قرن دوم قمری بازمی‌گردد. در این قرن، دو فرقه کلامیِ فرقه جَهْمیّه و معتزله رؤیت خدا با چشم سر را انکار کردند. در اوایل قرن سوم، امکان دیدن خدا از عقاید اصلی احمد بن حنبل، از ائمه چهارگانه اهل‌سنت و پیروانش شد. دیگر فرقه‌های کلامی همچون ماتُریدیه، اشاعره، مُجَسّمه، مُشَبّهه، کَرّامِیّه و سلفیه امکان رؤیت خدا با چشم سر را پذیرفتند.
برخی، از جمله جعفر سبحانی، متکلم شیعه قرن ۱۴، معتقدند اندیشه دیدن خدا توسط برخی از یهودیان و مسیحیانی که تظاهر به اسلام می‌کردند مانند کَعْبُ الاَحْبار به احادیث و مباحث اسلامی وارد شد. از دیدگاه جعفر سبحانی، تمام احادیث مرتبط با رؤیت خدا توسط مسلمان‌نماهای یهودی و مسیحی وارد منابع روایی مسلمانان شده است.
رؤیت خدا در ادیان دیگر
پیش از اسلام، مسئله رؤیت خدا در تورات و انجیل مطرح بوده است. در تورات، کتاب مقدس یهودیان، خداوند خطاب به حضرت موسی(ع) می‌گوید: «نمی‌توانی روی مرا ببینی؛ زیرا انسانی که مرا ببیند، زنده نمی‌ماند». در آیه دیگری خطاب به موسی(ع) گفته شده: «دست خود را خواهم برداشت تا قفای مرا ببینی، اما روی من دیده نمی‌شود». در آیه‌ای از انجیل آمده است که پاکدلان خدا را خواهند دید؛ اما در آیه دیگری گفته شده خدا را هرگز کسی ندیده است.
دیدگاه مذاهب اسلامی درباره رؤیت خدا
سه دیدگاه اصلی درباره مسئله رؤیت خدا مطرح شده است: مُجَسّمه و کَرّامیّه از فرقه‌های کلامی اهل‌سنت دیدن خدا در دنیا و آخرت را ممکن می‌دانند؛ زیرا خداوند را جسمانی و مکانمند توصیف می‌کنند.
دیگر فرقه‌های کلامی اهل‌سنت، همچون اشاعره، و اهل‌حدیث از دیگر فرقه‌های کلامی اهل‌سنت می‌گویند خدا تنها در آخرت با چشم سر دیده می‌شود؛ هرچند قائل به جسمانی بودن خدا نیستند.
امامیه،، زیدیه و معتزله رؤیت خدا در دنیا و آخرت را محال می‌دانند و در این باره اتفاق‌نظر دارند.
دلایل امکان رؤیت در آخرت
موافقان امکان رؤیت خدا برای اثبات آن، به دلایل عقلی و نقلی استناد کرده‌اند که برخی به‌شرح زیر است:
دلایل عقلی
برخی از دلایل عقلی موافقان رؤیت خدا از این قرار است:
- برای کسی که خودش و اشیاء را مشاهده می‌کند، این امکان هست که دیگران نیز او را ببینند. از آنجا که خداوند خودش و اشیاء را می‌بیند، امکان دارد ما را هم به توانایی دیدن خودش را عطا کند.
- موجودات مختلف قابل‌دیدن هستند و قابل‌رؤیت بودن آنها مربوط به ذات و وجود آنهاست. در این صورت، خداوند هم که موجود است، باید قابل‌رؤیت باشد.
دلایل نقلی
دلایل نقلی آیات قرآن و روایات را شامل می‌شود:
از جمله آیات قرآن، آیه ۱۴۳ سوره اعراف است که در آن، موسای نبی از خداوند می‌خواهد او را ببیند، اما خدا پاسخ می‌دهد که موسی نمی‌تواند او را ببیند. استدلال این است که اگر دیدن خداوند محال بود، حضرت موسی(ع) چنین درخواستی از خداوند نمی‌کرد.
برای جواز رؤیت خدا به آیات دیگری مانند آیه ۴۴ سوره احزاب، آیه ۲۲ و ۲۳ سوره قیامت، آیه ۱۵ سوره مطففین و آیه ۱۰۳ سوره انعام نیز استدلال شده است.
برای اثبات دیدن خدا در آخرت به روایات منقول از پیامبر(ص) نیز استناد کرده‌اند؛ مانند این روایت نبوی: «پروردگارتان را خواهید دید، چنان‌که ماه شب چهاردهم را مشاهده می‌کنید.»
دلایل ناممکن بودن رؤیت خدا
مخالفان امکان رؤیت خدا هم به ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند:
دلایل عقلی
به‌گفته جعفر سبحانی، اساس ادله عقلی این است که دیدن خدا مستلزم اثبات جسم یا صفات جسم برای خداست. برخی از ادله عقلی از این قرار است:
- دیدن با چشم ظاهری مستلزم آن است که خداوند دارای بُعد، مکان و زمان باشد؛ در حالی که خداوند منزه از این اوصاف است. از نظر علامه حلی اقتضای وجوب وجود خداوند، مجرد بودن خدا و نفی جهت و مکان از اوست. با نفی این موارد، رؤيت خدا با چشم ظاهری منتفی می‌شود.
- خداوند یا به تمام ذات قابل رؤیت است یا جزئی از ذاتش دیده می‌شود. صورت اول به متناهی و محدود بودن خدا می‌انجامد و صورت دوم مستلزم مرکب، مکانمند و جهت‌دار بودن خداست که هر دو صورت محال و باطل است. پس خدا قابل مشاهده و دیدن نیست.
دلایل نقلی
از ادله نقلی مخالفان، یکی همان آیه ۱۴۳ سوره اعراف است که موافقان هم به آن استناد می‌کردند و در آن، خداوند به موسی می‌گوید تو نمی‌توانی مرا ببینی: «لَنْ تَرانِی». از آنجا که واژه «لَنْ» به معنای نفی ابدی است، «لَنْ تَرانِی» دلالت بر نفی ابدی رؤیت خدا و عدم وقوع آن دارد.
آیه دیگر این است: «لَّا تُدْرِ‌کهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یدْرِ‌ک الْأَبْصَارَ؛ چشم‌ها او را درنمى‌یابند و اوست که دیدگان را درمى‌یابد». از دیدگاه متکلمان امامی و معتزلی آیه دلالت دارد که خدا با چشم دیده نمی‌شود؛
روایات منقول از امامان شیعه(ع) هم دلالت دارند که خداوند با چشم ظاهری دیده نمی‌شود. در روایتی، شخصی از امام علی(ع) می‌پرسد آیا خدا را دیده است و او پاسخ می‌دهد خدایی را که نمی‌بینم عبادت نمی‌کنم؛ اما او را با حقیقت ایمان می‌توان مشاهده کرد، نه با چشمان سر.
از نظر مخالفان امکان رؤیت خدا، روایت نبویِ مورداستناد موافقان، بر فرض صحت، بر علم به خدا دلالت دارد، نه دیدن با چشم ظاهری؛ زیرا اگر مراد دیدن با چشم ظاهری باشد، روایت مستلزم جهت داشتن خداست که محال است.
کتاب‌شناسی
از مسئله رؤیت خدا در بسیاری از کتب کلامی، تفسیری و برخی از کتب عرفانی و روایی بحث شده است. افزون بر این، کتاب‌های مستقلی هم درباره رؤیت خدا نگارش شده است که برخی به‌شرح زیر است:
- کلمةٌ حَولَ الرّؤیة، نوشته عبدالحسین شرف‌الدین عاملی. این کتاب با نگاهی شیعی، به اثبات امتناع رؤیت می‌پردازد. این کتاب در جلد چهارم «موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف‌الدین»، گردآوردی مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة، انتشارات دارالمورخ العربی و نیز با عنوان «رؤیة الله و فلسفه المیثاق و الولایة» با تحقیق مهدی انصاری قمی از سوی انتشارات لوح محفوظ منتشر شده است.
- رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنّة و العقل الصریح، اثر جعفر سبحانی. آیت الله سبحانی در این کتاب، رؤیت خدا را نظریه‌ای وارداتی از یهود دانسته و درصدد ابطال این نظریه و دفاع از دیدگاه شیعه با براهین عقلی، قرآنی و روایی برآمده است.
- رؤیة الله جل و علا، علی بن عمر دارقُطنی. دارقُطنی، از اهل حدیث و محدثان مشهور قرن چهارم. در این کتاب، برای اثبات جواز رؤیت خدا، آیات و روایات ناظر به رؤیت خدا گردآوری شده است. این کتاب به همراه دو ضمیمه «رؤیة الله تبارک و تعالی» تألیف ابن‌نحاس و «ضوء الساری إلی معرفة رؤیة الباری» به قلم ابی‌شامه مقدسی توسط انتشارات دارالکتب العلمیه چاپ شده است. همچنین به ضمیمه «المصباح المنیر فی رؤیة الرب الخبیر» و «المحلق الضّافی إلی ما فی کتاب الرؤیة الوافی» به قلم اَبواُویس الکردی در انتشارات دار ابن‌تیمیه منتشر شده است.
از دیگر آثار درباره رؤیت خدا این موارد است: رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، عبدالکریم بهبهانی، مجمع جهانی اهل بیت؛ رویت ماه در آسمان: بررسی تاریخی مسئله لقاءالله در کلام و تصوف، نصرالله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی؛ رویت خداوند؟ در این جهان و جهان دیگر، سید عبدالمهدی توکل، زیرنظر ناصر مکارم شیرازی، امام علی بن ابی‌طالب.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۶و۲۷؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۶.
- ↑ برای روایات شیعه نگاه کنید به کلینی، الکافی، اسلامیه، ۱۴۰۷ق، باب ابطال الرؤیة، ج۱، ص۹۵-۱۱۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، باب ما جاء فی الرؤیة، ص۱۰۷-۱۲۲؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۹۱، ص۱۲۴، خطبه ۱۸۵، ص۲۶۹ و خطبه ۱۸۶، ص۲۷۳؛ شرف‌الدین، رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة، ۱۴۲۳ق، ص۵۳-۸۱. برای روایات اهل‌سنت نگاه کنید به بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱۵، ج۶، ص۱۳۹، ج۹، ص۱۲۷-۱۲۹؛ دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷-۹۴.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۷۹۹-۸۰۲.
- ↑ برای تفاسیر مخالفان رؤیت خدا به‌عنوان نمونه نگاه کنید به طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۳، ج۱۰، ص۱۹۷-۱۹۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۲۳۷-۲۴۳؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۴۱؛ ج۲، ص۱۵۱-۱۵۷؛ برای تفاسیر موافقان رؤیت به‌عنوان نمونه نگاه کنید به فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۵۱۹-۵۲۰، ج۱۴، ص۳۵۴-۳۵۸، ج۳۰، ص۷۳۰-۷۳۳.
- ↑ نگاه کنید به ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۸۱۰.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۴و۲۵؛ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۸۰۴.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۱۶، ۳۲۹-۳۴۹، ج۳، ص۳۴۱، ۳۴۴و۳۴۷.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت خدا»، ص۸۰۴.
- ↑ نگاه کنید به سبحانی، الهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۸و۱۳۹؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۱۵-۲۴؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۹۹ و ۱۰۰.
- ↑ نگاه کنید به سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۱۶.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۷۹۹.
- ↑ کتاب مقدس، سفرخروج، باب ۳۳، آیه ۲۰.
- ↑ کتاب مقدس، سفرخروج، باب ۳۳، آیه ۲۳.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل مَتّی، باب۵، آیه۸.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل یوحنا، باب۱، آیه ۱۸.
- ↑ سبحانی، الالهیات، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۱۲۵؛ فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۶۶و۲۶۷؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۵.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدّیانة، ۱۳۹۷ق، ص۲۵و۵۱؛ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۴۶؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۶و۲۵۷.
- ↑ سبحانی، رؤیة‌الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۹۰؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۵۷ و ۱۱۴.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۱و۱۷۲؛ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۵؛ سبحانی، الالهیات، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ نگاه کنید به: اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۳۵-۵۵.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۵۳.
- ↑ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲و۱۴۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۱۳.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۴۱؛ رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ نگاه کنید به: اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۳۵، ۴۵ و ۴۶؛ فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۵.
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۹۷.
- ↑ نگاه کنید به: دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷-۹۴.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱۵، ج۶، ص۱۳۹، ج۹، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدّیانة، ۱۳۹۷ق، ص۴۹؛ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۳۲، ج۳، ص۳۴۱.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۴۶و۴۷.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۶۴-۶۶.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۰۳.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۸؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۵۵؛ قاضی عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۱۵۶.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، باب ابطال الرؤیة، ج۱، ص۹۵-۱۱۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، باب ما جاء فی الرؤیة، ص۱۰۷-۱۲۲.
- ↑ نهج البلاغة، چاپ دار الكتاب اللبناني، ج۱، ص۲۵۸، خطبه ۱۷۹.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۹۱و۱۹۲.
- ↑ امینی‌پور، «نیم نگاهی به عنوان‌های موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین»، ص۲۵ و ۲۶.
- ↑ نگاه کنید به دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷؛ نفیسی، «دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر»، ص۷۵۵.
منابع
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، الإبانة عن اصول الدّیانة، تحقیق د فوقیه حسین محمود، قاهره، دارالانصار، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق نعیم زرزور، مکتبه العصریه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
- در مجله کتاب‌های اسلامی، ش۲۲ و ۲۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۴.
- آمدی، سیف‌الدین، غایة المرام فی علم الکلام، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بهبهانی، عبدالکریم، فی رحاب اهل البیت(ع): رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن(تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم، نشر اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- دارقطنی، علی بن عمر، رؤیة الله جل و علا و یلیه رؤیة الله تبارک و تعالی و ضوء الساری إلی معرفة رؤیة الباری، تحقیق احمدفرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
- در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی، جعفر، الهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی، جعفر، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- شرف‌الدین، عبدالحسین، رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة، تحقیق مهدی انصاری قمی، قم، لوح محفوظ، ۱۴۲۳ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، قم، شریف رضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی ابن‌بابویه، التوحید، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات، مقدمه و تعلیقه جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، چاپ اول، ۱۹۸۶م.
- فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، داراحیاء التراق العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، تحقیق محمد عماره، بیروت، درالهلال، ۱۹۷۱م.
- قاضی عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محمدی، علی، شرح کشف المراد، قم، دارالفکر، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
- در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
پیوند به بیرون